Hamalning ot qulog'i ko'rinmas ko'roydin tunlarida safarga chiqqanmisiz? Ana shunda olis-olislarda, ko'z yetmas yerda, nafaqat ko'z, balki ovoz yetmas yiroqda, qop-qorong'u osmonning bir chekkasini bexosdan tilgan chaqmoq borliqni bir lahza yoritib o'tadi. Bir lahzadan keyin olam yana qorong'ulikka g'arq bo'ladi...O'zbek shoiri Cho'lponni o'qiganimda o'sha chaqmoq shu'lasini ko'z oldimga keltiraman (Qozoq adibi Esong'ali Ravshanovning "Cho'lpon" maqolasidan. Maqolani mana bu sahifada o'qishingiz mumkin).

ABDULHAMID CHO'LPON
SHE'RLAR

Abdulhamid Sulaymon o'g'li Cho'lpon (Yunusov) 1897 yilda Andijon shahrida tug'ilgan. Dastlab madrasada (1908-12), so'ngra rus-tuzem maktabida (1912-14) taxsil olgan. Shoirning adabiy merosi she'riyat, nasr, dramaturgiya, publitsistik va adabiy-tanqidiy maqolalar hamda tarjimalardan iborat. She'riy asarlari "O'zbek yosh shoirlari", "Uyg'onish" (1922), "Buloqlar" (1923), "Tong sirlari" (1926) va "Soz" (1935) to'plamlarida, shuningdek, turli gazeta va jurnallarda e'lon qilingan. 20-yillarda yozgan "Oydin kechalarda", "Qor ko'ynida lola", "Novvoy qiz" singari hikoyalari o'zbek adabiyotidagi lirik nasrning dastlabki mumtoz namunalaridir. "Kecha va kunduz" (1936) romani hamda "Yorqinoy", "Xalil farang", "O'ldiruvchi" (1921), "Sevgi va saltanat", "Cho'pon sevgisi" (1922) kabi p`esalari ham bor (bu asarlarning aksariyati bizgacha yetib kelmagan). A. S. Pushkin ("Boris Godunov", "Dubrovskiy"), I. S. Turgenev ("Cho'ri qiz"), I. Franko ("Million", "Feruza"), L. Andreev ("Gubernator", "Osilgan yetti kishining hikoyasi") singari rus va boshqa xalqlar adabiyotining mumtoz asarlarini katta mahorat bilan tarjima qilgan. Uning tarjimasidagi U. Shekspirning "Hamlet" tragediyasi o'zbek tarjima san'atining shoh namunasi hisoblanadi. U 1938 yil 14 iyul` kuni hibsga olinib, ko'p o'tmay, Toshkent shahri atrofida otib tashlangan. Vafotidan so'ng Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Respublikasi Davlat mukofoti (1991) va "Mustaqillik" ordeni (1999) berilgan.

BUZILGAN O'LKAGA

Ey, tog'lari ko'klarga salom beran zo'r o'lka,
Nega sening boshingda* quyuq bulut ko'lanka?
Uchmoxlarning kavsaridek pokiza,
Sadaflarning donasidek top-toza
Salqin suvlar tog'dan quyi tusharkan,
Tomchilari yomg'ir kabi ucharkan,
Nima uchun yig'lar kabi ingraylar?
Yov bormi, deb to'rt tarafni tinglaylar?
Tabiatning o'tini yo'q o'tida,
Sharaq-sharaq qaynab chiqqan buloqlar
Har qorong'i, qo'rqinch tunning betida
Shifo istab kelmasin der, qo'noqlar.
-Bu nega?
Ayt menga.
Ko'm-ko'k, go'zal o'tloqlaring bosilg'on,
Ustlarida na poda bor, na yilqi,
Podachilar qaysi dorg'a osilg'on?
Ot kishnashi, qo'y ma'rashi o'rniga
-Oh, yig'i,
Bu nega?

Tumorchalar xamoyillar taqingan,
Dalalarda lola bargi yopingan,
Tog'-toshlarda o'yin qilgan,
Chopingan
Go'zal qizlar, yosh kelinlar qaerda?
Javob yo'qmi ko'klardan-da, yerdan-da,
Xarob bo'lgan eldan-da.
Ot minganda, qushlar kabi uchguvchi,
Erkin-erkin havolarni quchg'uvchi,
Ot chopganda, uchar qushni tutquvchi,
Uchar qushday yosh yigitlar qaerda?
Tog' egasi - sor burgutlar qaerda?

Sening qattiq sir - bag'ringni ko'p yillardir ezganlar,
Sen bezsang-da, qarg'asang-da, ko'kragingda kezganlar.
Sening erkin tuprog'ingda hech haqi yo'q xo'jalar,
Nega seni bir qul kabi qizg'anmasdan yanchalar?
Nega sening qalin tovshing "ket" demaydi ularga?
Nega sening erkli ko'ngling erk bermaydi qullarga?
Nega tag'in tanlaringda qamchilarning kulishi?
Nega sening turmushingda umidlarning o'lishi?
Nega yolg'iz qon bo'lmishdir ulushing?
Nega buncha umidsizdir turishing?
Nima uchun ko'zlaringda tutashguvchi olov yo'q?
Nima uchun tunlaringda bo'rilarning qorni to'q?
Nima uchun g'azabingni uyg'otmaydir** og'u-o'q?
Nima uchun borlig'ingda bu daraja buzg'unlik?
Nima uchun o'ch buluti sellarini yog'dirmas?
Nima uchun kuch tangrisi bor kuchi-la soldirmas?
Kel, men senga qisqagina doston o'qiy,
Qulog'ingga o'tganlardan ertak to'qiy.
Kel, ko'zingning yoshlarini surib olay
Kel, yarali tanlaringni ko'rib olay, to'yib olay.
Nima uchun ag'darilgan, yiqilgan
Og'ir toyning zahar o'qi ko'ksingda?
Nima uchun yovlaringni bir zamon
Yo'q qilg'unday temirli o'ch yo'q senda?
Ey, har turli qulliklarni sig'dirmagan hur o'lka,
Nega sening bo'g'izingni bo'g'ib turar ko'lanka?

MAHMUD XO'JA (BEHBUDIY) XOTIRASI

Jilgisiz qabringni qora tunlarda
Amalimning shamin yoqib, izladim.
Qizil va pok qoning islarin sochgach,
Kuchsiz ko'yi yurishimni tezladim.

Amalimning yulduzi, kim ko'z tikdi
Qora, jirkanch... o'lim qoni yerlarga.
Savol berdim: "Yo'qotganim qayda?"- deb,
O'zimni ham yutmoq bo'lgan yerlarga.

Qo'lidagi tutam-tutam gulini
Qabring topib, sochmoq uchun tirishdi.
Gul o'rniga zahar tilar muhitda
Uning qilgan bu ishlari bo'sh ishdi.

Men-da ojiz - u muhitning oldida
Qabring topib ko'z yoshimni to'kmakka.
Hamda achchiq hiddatim-la ul yerda
Oq kallalik-qora devni so'kmakka.

Shuning uchun yulduz kabi yarqirab,
Elda qolgan isming bilan turamen.
Shul ismni eslab, chizg'an yo'lingdan
Yiroq ketmay, qimirlamay yuramen.

Aziz otam, qo'limdagi gullarning
Motam guli ekanini bilmaysen.
Shodlik guli ko'pdan beri so'lganin,
Yer ostida, pok ruhing-la sezmaysen.

Ana sochdim qalbimdagi gullarni
Termak uchun chaqiramen qo'llarni..

1920

KO'NGIL

Ko'ngil, sen munchalar nega
Kishanlar birla do'stlashding?
Na faryoding, na doding bor,
Nechun sen muncha sustlashding?

Haqorat dilni og'ritmas,
Tubanlik mangu ketmasmi?
Kishanlar parchalanmasmi,
Qilichlar endi sinmasmi?

Tiriksan, o'lmagansan,
Sen-da odam, sen-da insonsan;
Kishan kiyma, bo'yin egma,
Ki, sen ham hur tug'ilg'onsan!..

MEN VA BOSHQALAR
(O'zbek Qizi Og'zidan)

Kulgan boshqalardir, yig'lag'an menmen,
O'ynag'an boshqalar, ingrag'an menmen.
Erk ertaklarini eshitkan boshqa,
Qullik qo'shig'ini tinglag'on menmen.

Boshqada qanot bor, ko'kka uchadir,
Shoxlarg'a qo'nadir, bog'da yayraydir.
So'zlari sadafdek, tovushi naydek
Kuyini har yerda elga sayraydir.

Menda-da qanot bor, lekin bog'lang'on...
Bog' yo'qdir, shox yo'qdir, qalin devor bor.
So'zlari sadafdek, tovushi naydek.

Kuyim bor. Uni-da devorlar tinglar...
Erkin boshqalardir, qamalg'on menmen,
Hayvon qatorida sanalg'on menmen.

BARG

Jonlandi, yashardi, ko'kardi qarashim,
O'zimda bir turli erkinlik sezamen.
Ko'nglimda qolmadi shu tinda g'am-g'ashim,
Umidning ipaklik qilini cho'zamen.

Shu chog'da, shu bog'da har narsa yumshoqdir
Har narsa ko'kargan, har narsa yashnaydir.
Shu bog'da, shu chog'da har narsa oppoqdir,
Quyosh-da nurini hovuchlab tashlaydir.

Ariqda suvlarning o'ynoqi qo'shig'i
Shoxlarda uxlagan barglarni uyg'otdi.
Ayniqsa, shamolning u yumshoq sho'xligi
Shoxlarda barglarni titratdi, o'ynatdi.

Qip-qizil qanotli kapalak, yo'lida
Uchratdi chiroyli chizanak qizini,
Kapalak tikilgach, u qizcha qo'lida
Ushlagan yaproq-la berkitdi yuzini.

Oltinli qo'ng'izni bolalar ushlashib,
Ip bilan ko'klarga uchirib o'ynaylar.
Qullikni sevmagan yo'qsilni kuchlashib,
Nimaga o'zining erkiga qo'ymaylar.

Lablarim shu tunda chanqag'an, qizarg'an.
Kavsarning suvidan sharoblar istamas.
Farishta qiliqli, malika qizlardan
Chanqoqni bosuvchi bir o'pich so'ramas.

Ko'klardan malaklar qiz bo'lib tushsalar.
Yana men o'tlarni qo'ynimga qo'ymaymen.
Qo'ynimga to'lsalar, qo'ynimdan toshsalar
Gullarning hidlari... Men sira to'ymaymen.

O'pmaymen shu chog'da farishta - malakni,
O'pamen butoqda titragan bir bargni...

GO'ZAL

Qorong'u kechada ko'kka ko'z tikib,
Eng yorug' yulduzdan seni so'raymen.
Ul yulduz uyalib, boshini bukib,
Aytadir: "Men uni tushda ko'ramen.
Tushimda ko'ramen, shunchalar go'zal,
Bizdan-da go'zaldir, oydan-da go'zal!.."

Ko'zimni olamen oy chiqqan yoqqa,
Boshlayman oydan-da seni so'rmoqqa,
Ul-da aytadirki: "Qizil yanoqqa
Uchradim tushimda, ko'milgan oqqa.
Oqqa ko'milganda shunchalar go'zal,
Mendan-da go'zaldir, kundan-da go'zal!.."

Erta tong shamoli sochlarin yozib,
Yonimdan o'tganda so'rab ko'ramen.
Aytadir: "Bir ko'rib, yo'limdan ozib,
Tog'u toshlar ichra istab yuramen!
Bir ko'rdim men uni - shunchalar go'zal,
Oydan-da go'zaldir, kundan-da go'zal!.."

Ul ketgach kun chiqar yorug'liq sochib,
Undan-da so'raymaen sening to'g'ringda.
Ul-da uyatidan berkinib, qochib,
Aytadir: "Bir ko'rdim, tushdamas o'ngda.
Men o'ngda ko'rganda shunchlar go'zal,
Oydan-da go'zaldir... mendan-da go'zal!.."

Men yo'qsil na bo'lub uni suyibmen?!
Uning-chun yonibmen, yonib-kuyubmen.
Boshimni zo'r ishga berib qo'yubmen,
Men suyub...men suyub...kimni suyubmen?
Men suygan "suyukli" shunchalar go'zal,
Oydan-da go'zaldir, kundan-da go'zal!!!"

BINAFSHA

Binafsha senmisan, binafsha senmi,
Ko'chada aqchaga sotilgan.
Binafsha menmanmi? binafsha menmi,
Sevgingga, qayg'ungga tutilgan?

Binafsha, nimaga bir ozroq ochilmay,
Bir erkin kulmasdan uzilding?
Binafsha, nimaga hidlaring sochilmay,
Yerlarga egilding, cho'zilding?

Binafsha,
Ayt menga,
Kimlardir ularkim,
Ignani bag'ringga sanchalar?
Binafsha,
Bir so'yla,
U qanday qo'llarkim,
Uzalar, hidlaylar, yancharlar?

Binafsha, shunchalik chiroyli yuzing bor,
Nimaga uzoqroq kulmaysan?
Binafsha, shunchalik tortg'uvchi tusing bor,
Ko'nglimga isriqlik to'kmaysan?
Binafsha, yig'lama, binafsha, kel beri,
Qayg'ingni qayg'umga qo'shgil.
Binafsha, sen uchun ko'kragim erk eri,
Bu erdan ko'klarga uchgil.

Binafsha, go'zalim, qayg'ulim, kelmaysan,
Qayg'ung zo'r, qayg'umni bilmaysan,
Menga bir kulmaysan.

KO'KLAM QAYG'USI

Ey qorong'i uzun qishning xayoli
Ko'klam chog'i ko'zlarimda o'ynama!
Ayriliqning chidab bo'lmas maloli
Ko'klam, maysa yuzlarida qaynama!

Bir oz... bir oz ko'ngil beray ko'klamda
Shaftolining go'zal, qizil yuziga,
Bir oz... bir oz aldanmayin ko'nglimda
Bosh chiqargan yigitlikning so'ziga.

Qarshimdagi kulib turgan yumshoq qiz
Ko'm-ko'k maysa o'rtasida bir guldir.
Ko'p yig'ladim... yoshlarimni qator chiz
Va qarshimda go'zal qizni bir kuldir!

Ko'klam chog'i ... Sayroq bulbul sayramas,
Na uchunkim, tanburimning tili yo'q.
Ul go'zal qiz chin qarash-la qaramas,
Na uchunkim, umidimning yo'li yoq.

Tillarimda har ko'klamning qo'shig'i,
Yuragimda har go'zalning sevgisi,
Ko'zlarimda har qayg'idan bir yig'i,
Yuzlarimda aldanishning belgisi.

Yolg'iz menmi ko'klam chog'i yig'lagan?
Yolg'iz menmi har umidda aldangan?
Yolg'iz menmi ko'kragimni tig'lagan?
Yolg'iz menmi sevinch bilan bo'lmagan?
Ey ko'klamning ko'z tortg'uvchi kelini,
Nima uchun yig'latasan bir meni? ...

AMALNING O'LIMI

Ko'nglimda yig'lagan malaklar kimlar?
Sharqning onalari, juvonlarimi?
Qarshimda yig'lagan bu jonlar kimlar?
Qullar o'lkasining insonlarimi?

Na uchun ularning tovushlarida
O'tgan asrlarning ohangi yig'lar?
Na uchun yozmishning o'ynashlarida
Har yurish ko'nglimni nashtardek tig'lar?

Kenglik hayollari uchdimi ko'ka
Butun umidlarni yovlarmi ko'mdi?
Mangu tutqunlikka kirdimi o'lka?
Xayolda porlagan shamlarmi so'ndi?

Kechaning jon olg'ich qorong'uligi,
Najod yulduzini xayolmi bildi?
Shuncha tutqunlarning haqqi, haqligi
Bir hovuch tuproqqa qurbonmi bo'ldi?

Ohimning o'tidan chiqqan shu'lalar,
Sharqning ko'kragida bir topmasmi?
Ko'ksimdan qisilib chiqqan na'ralar,
Uhlagan dillarga kulib boqmasmu?

SUYGAN CHOQLARDA

Go'zallarning malikasi ekansan,
Buni sening ko'zlaringdan o'qidim.
O'qidim-da istiqbolim qushiga
Xayolimdan oltin qafas to'qidim.

Gunafshalar qulog'imga madhingni
So'zlab-so'zlab charchadilar, bitmadi...
Alamzada bulbul yig'lab, kechalar
Alamingning so'ngin tamom etmadi

Ko'zingdagi hikoyaning mazmunin,
Shoir bo'lsam, aytib-aytib yig'lardim.
O'shal, eski jarohatli qalbimni
Satrlarning nashtari-la tilardim.

Xayolimning qip-qizildan kiyingan
Parilari, hurlarini ko'rdingmi?
Alamimdan gullar ekkan yo'llardan
Koinotga hayot sochib yurdingmi?

Yo'llaringda she'r aytsa so'lgan barg,
Qulog'imga musiqalar keltirur.
Qachon sening musiqali ovozing
Sening meni suyganingni bildirur?

QALANDAR ISHQI

Muhabbatning saroyi keng ekan, yo'lni yo'qotdim-ku,
Asrlik tosh yanglig' bu xatarli yo'lda qotdim-ku.

Karashma dengizin ko'rdim, na nozlik to'lqini bordir,
Halokat bo'lg'usin bilmay, qulochni katta otdim-ku.

Ajab dunyo ekan bu ishq dunyosi, ayo do'stlar,
Bu dunyo deb, u dunyoni bahosiz pulga sotdim-ku.

Uning gulzorida bulbul o'qib qon ayladi bag'rim,
Ko'zimdan yoshni jo' aylab, alamlar ichra botdim-ku.

Qalandardek yurib dunyoni kezdim, topmayin yorni,
Yana kulbamga qayg'ular, alamlar birla qaytdim-ku.

Muhabbat osmonida go'zal Cho'lpon edim, do'stlar,
Quyoshning nuriga toqat qilolmay yerga botdim-ku.

BER QO'LINGNI

Ber qo'lingni, shu titragan qo'lim bilan so'ng daf'a
Bir qisayin, so'ngra ortiq u qo'llarga tegmak yo'q.
Ko'zlaringni so'nggi marta tushir xira ko'zimga,
Ko'kragimga kipriklaring so'ng martaba otsin o'q.

Ko'kimizda hanuz uchmay qarab turgan yulduzing
Ko'r yuzini, ayriliqning kuzi bilan sarg'aygan.
Sen ketasan, yulduz uchar, yolg'izlikda tashlangan
O'ksigingga hayot bermas yog'dulari kunduzning.

Ber qo'lingni so'ng martaba, yolg'iz qolgan o'ksukman,
Ot o'qingni so'ng martaba, alam kutgan ko'ksimga.

XAYOLI

Ko'ngildagi muhabbatning uchqunin
Xayolimning bir burchida berkitdim.
Ul uchqunning kuchligidan siynamda
Hech tuzalmas, og'ir yara bor etdim.

Qulog'imga ol baxt, deb eshitilgan
Azonlarni shaytoniy deb o'yladim,
Shuning uchun baxt bergan malakka
Turli-tuman afsonalar so'zladim...

Sochlarini o'ynab turib eshitdi
Va dedikim: "Afsonalar behuda".
Bul so'zlari qulog'imga yetishdi:
"Oqdim, - dedi, - qonli, zardobli suvda..."

Oq-oq, - dedi afsonalar sultoni, -
Sening taxting, baxting unda kutadir.
Ul zardobli, qonli suvlar ostida
Qora kiygan joning jilva etadir.

Ket, ey shayton, bosqiradim... qo'rqaman...
Ket-ket. Qilich singan, qalqon teshilgan.
Ko'rasanmi? Men ezilgan, yotaman,
Ustimga-da balo tog'i yiqilgan.

So'nggi nafas, oxirgi dam, ey malak,
Kel, bir qara, so'ngra yiqilsun falak.

SIRLARDAN...

I

Bir tutam sochlaring mening qo'limda,
G'ijimlab o'paymi, yo tarab ochay?
Sir deb saqlaganing mening qo'ynimda,
Sir deb saqlayinmi, yo elga sochay?

Sochilgan sochingday sochilsa siring,
Anor yuzlaringni kimga tutasan?
O'zing-ku: Alarda vafo yo'q! - deding,
Nimaga ularni tag'in kutasan?

II

Ochilgan qo'ynimda to'lg'ongan taning,
Ko'nglingdan qilcha ham hid etkazmasa, -
Menga yaqinlashma, ay tirik bo'sa! -
Sevdim deganlaring yolg'ondir sening!..

GALDIR

Men dutor birlan tug'ishg'on, ko'hna bir devonaman,
Ul tug'ishqonim bilan bir o'tda doim yonaman.

Dillarida g'am to'la bechoralarga yorman,
Vaqti xush, g'am ko'rmaganlardan tamom bezorman.

Men dutorning torlariga berkinib olsam agar,
Pardalarning har biri bergay bo'lak g'amdan xabar.

Pardalar uzra yurib turgan odam barmoqlari
Ko'kragimdan ko'p bosar, shundan bo'lur tolmoqlari.

Ikki torni qaqshatib, barmoqlar o'tsa to'xtamay,
G'amli un chiqmas o'shal torlarda Galdir yig'lamay.

Yo'q ishim hokim, amaldor, shohu hoqonlar bilan;
Birgadurman doimo hamdard bolg'onlar bilan!..

Ahli g'amlar men kabi majnunsifat galdir bo'lar,
Shul sababdan bandaning nomini Galdir qo'ydilar.

SOZIM

Nafrat o'lkasidan hijrat qilganman,
Ulfat diyoriga maskan qurganman,
Yuzimni o't emas, gulga burganman,
Samoviy zavqlarga to'lib turganman
Bulbullar sevgini maqtagan damda!

Chechaklar o'sg'usi ko'z yoshlarimdan,
Bo'g'inlar ung'usi o'ylashlarimdan,
Qalblar yumshag'usi sayrashlarimdan,
Sevgi chamanida yayrashlarimdan
Jannatlar yaratgay tashlangan janda.

Tilingan tillarga qon yugurg'usi,
Bo'shalgan inlarga jonlar kirg'usi,
Tikanli boqchalar chechak ko'rg'usi,
Haq yo'li, albatta, bir o'tilg'usi
Jandalar tanimga tekkan kunlarda!..

* * *

Bir tutam sochlaring mening qo'limda,
G'ijimlab o'paymi, yo tarab-yechay,
Sir deb saqlaganing mening qo'ynimda,
Sir deb saqlayinmi, yo elga sochay.

Sochilgan sochingday sochilsa siring,
Anor yuzlaringni kimga tutasan?
O'zing-ku "ularda vafo yo'q!" deding,
Nimaga ularni tag'in kutasan?

Ochilgan qo'ynimda to'lg'angan taning
Ko'ngildan qilcha ham hid yetkazmasa,
Menga yaqinlashma, ay, tirik bo'sa!
"Sevdim" deganlaring yolg'ondir sening!.

XALQ

Xalq dengizdir,
Xalq to'lqindir,
Xalq kuchdir,
Xalq isyondir,
Xalq olovdir, xalq o'chdir...
Xalq qo'zg'alsa, kuch yo'qdirkim, to'xtatsin,
Quvvat yo'qkim, xalq istagin yo'q etsin.
Xalq isyoni saltanatni yo'q qildi,
Xalq istadi, toj va taxtlar yiqildi...

Xalq istagi: ozod bo'lsin bu o'lka,
Ketsin uning boshidagi ko'lanka,
Bir qo'zg'alur, bir ko'pirar, bir qaynar,
Bir intilur, bir hovliqar, bir o'ynar,
Yo'qliqni-da, ochlikni-da yo'q etar,
O'z yurtini har narsaga to'q etar...

Butun kuchni xalq ichidan olaylik,
Quchoq ochib xalq ichiga boraylik!

* * *

Xayol, xayol... Yolg'iz xayol go'zaldir,
Haqiqatning ko'zlaridan qo'rqaman.
Xayoldagi yulduzlarkim, amaldir,
Olovimni alar uchun yoqaman.
Go'zal xayol, kel, boshimda gul o'ynat,
Manim istak-tilagimni erkalat!

kh-davron.uz